Πρωτοβουλία Σκακιστικής Ακαδημίας Χαλκίδος που αφορά
την “Γιορτή Αγάπης”

Αμφορέας του Εξηκία

Ένας από τους μεγαλύτερους αγγειογράφους και αγγειοπλάστες της αρχαιότητας, κορυφαίος τεχνίτης του μελανόμορφου ρυθμού μαζί με τον Άμασι. Η καλλιτεχνική του δραστηριότητα τοποθετείται από το 550 έως και το 520 π.Χ., όμως είναι βέβαιο πως, αφού ήταν και ιδιοκτήτης αγγειοπλαστικού εργαστηρίου, η σταδιοδρομία του ως αγγειοπλάστη θα πρέπει να εκτείνεται ακόμη περισσότερο.

Ο Εξηκίας υπήρξε μία πολύπλευρη προσωπικότητα και κατάφερε να φθάσει τον μελανόμορφο ρυθμό στο ύψιστο σημείο της ανάπτυξής του. Η τεχνοτροπία του αποπνέει μία πνευματικότητα που δεν συναντάται σε άλλους δημιουργούς της εποχής του. Η υπογραφή του έχει σωθεί σε αρκετά αγγεία, κυρίως αμφορείς και κύλικες.

Σκάκι
Παιχνίδι-Άθλημα-Τέχνη-Επιστήμη

του Δημήτρη Σκυριανόγλου
Καθηγητή ΠΕ19-Πληροφορικής
Πρότυπο Πειραματικό Γυμνάσιο Αγίων Αναργύρων,
Τεχνικού συμβούλου της Σ.Α. Χαλκίδος

Σημείωση: Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί απόσπασμα από την ομιλία του γράφοντος, με τίτλο «Σκάκι – Τί είναι και πως μπορεί να βοηθήσει στην αντιμετώπιση των ναρκωτικών», στο Αμύνταιο, στις 28/5/2006, όπου βρέθηκε προσκεκλημένος του τοπικού παραρτήματος του ΟΚΑΝΑ.

 Τί ΔΕΝ είναι το σκάκι

Θα ήθελα να ξεκινήσω οριοθετώντας την έννοια του σκακιού ώστε να γίνει κατανοητό για τί ακριβώς μιλάμε. Θα ξεκινήσω από το τί δεν είναι το σκάκι.

Όσοι είναι έξω από το χώρο του σκακιού έχουν καλλιεργήσει κάποια στερεότυπα για το παιχνίδι. Είναι ένα παιχνίδι διανοουμένων με χοντρά γυαλιά, αρκετά ελιτίστικο που απευθύνεται στους έξυπνους ή μπορεί το ίδιο να σε κάνει πιο έξυπνο. Αυτός συχνά είναι κι ένας λόγος που οι γονείς θεωρούν το σκάκι ως ένα είδος «φροντιστηρίου» που θα κάνει τα παιδιά τους πιο ευφυή. Είναι επίσης χαρακτηριστικό το πως το σκάκι χρησιμοποιείται σε διαφημίσεις π.χ. τραπεζικών προϊόντων για να δηλώσει τη στρατηγική αξία μιας επενδυτικής κίνησης, ή σε διαφημίσεις ποτών πλάι στο τζάκι με δύο καλοζωισμένους και κουλτουριάρηδες αντιπάλους να απολαμβάνουν ένα ποτό. Οι δε σκακιστές θεωρούνται άτομα «ιδιαίτερα», ευφυή αλλά με κλειστό χαρακτήρα και αρκετά μονόχνωτοι (άλλο ένα στερεότυπο που συναντάμε π.χ. συχνά στις νεανικές αμερικάνικες ταινίες όπου ο πιο σπασίκλας μαθητής είναι αναγκαστικά μέλος της σκακιστικής ομάδας του σχολείου και φοράει γυαλιά με χοντρούς φακούς)

Τί είναι το σκάκι (Άθλημα/Παιχνίδι, Τέχνη, Επιστήμη)

Τί είναι όμως τελικά το σκάκι και ποια τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του?

Κατ’ αρχήν πρόκειται για ένα παιχνίδι με την κλασσική έννοια του όρου. Ένα επιτραπέζιο παιχνίδι με απλούς κανόνες –ακόμη κι ένα παιδί μπορεί να μάθει όλους τους απαραίτητους κανόνες μέσα σε λίγη ώρα- και σαν τέτοιο μπορεί να δώσει αρκετή ευχαρίστηση. Επειδή μάλιστα, μετά την εκμάθηση των βασικών κανόνων, γρήγορα κανείς συνειδητοποιεί ότι χρειάζεται και κάποια στρατηγική προκειμένου να μπορεί να έχει κάποια επιτυχία στο παιχνίδι του και συνεπώς υπάρχουν διαρκώς νέα πράγματα που μπορεί να μάθει κανείς, το σκάκι μπορεί να διατηρήσει το ενδιαφέρον όποιου ασχοληθεί μαζί του για πολύ καιρό σε αντίθεση με άλλα παιχνίδια όπου η τεχνική και οι δυνατότητες είναι πεπερασμένες.

Ξεφεύγοντας από τα όρια του απλού παιχνιδιού το σκάκι μπορεί, σαφώς, να χαρακτηριστεί ως άθλημα. Αν και πολλοί είναι αυτοί που διαφωνούν καθώς, για τον κοινό νου, ο αθλητισμός περιλαμβάνει αναγκαστικά και μυϊκή προσπάθεια, το σκάκι περιλαμβάνει πολλά στοιχεία αθλήματος, ακόμη και αυτό της μυϊκής προσπάθειας:. Και εξηγώ: Στο σκάκι, όπως σε κάθε άθλημα υπάρχουν επίσημες διοργανώσεις, πρωταθλήματα, διεθνή τουρνουά κτλ. και οι σκακιστές είναι οργανωμένοι σε σωματεία και ομοσπονδίες. Οι σκακιστές που ασχολούνται με το αγωνιστικό σκάκι, ειδικά οι επαγγελματίες, αφιερώνουν σημαντικό μέρος του χρόνου τους στη μελέτη του παιχνιδιού και την προετοιμασία για μια παρτίδα. Η προπόνηση αυτή σε διάρκεια αλλά και ένταση συγκρίνεται άνετα με την προπόνηση σε οποιοδήποτε άλλο άθλημα μόνο που γίνεται σε ένα πιο νοητικό παρά σωματικό επίπεδο. Επιπλέον, εφόσον μιλάμε για άθλημα, τα στοιχεία του συναγωνισμού και ανταγωνισμού είναι επίσης πολύ έντονα κατά τη διάρκεια μιας παρτίδας. Μελέτες έχουν δείξει ότι το αγωνιστικό σκάκι είναι από τα πιο αγχώδη (μαζί με τη φόρμουλα 1) αθλήματα, πολύ δε μάλλον όταν οι σκακιστές, σε αντίθεση π.χ. με τους ποδοσφαιριστές, δεν έχουν δυνατότητα να εκτονώσουν με την κίνηση την έντασή και το άγχος τους. Όσο για τη καθαρά σωματική καταπόνηση, είναι βέβαιο ότι χωρίς καλή σωματική υγεία, δε μπορεί κανείς να αποδώσει ικανοποιητικά σε μια 4ώρη ή 5ωρη παρτίδα. Δεν είναι τυχαίο που όλοι οι κορυφαίοι σκακιστές, με πρώτο τον Κασπάροβ, αθλούνται τακτικά και προσέχουν τη διατροφή τους.

Πέρα όμως από το αθλητικό κομμάτι, το σκάκι εμπεριέχει και πολλά στοιχεία επιστήμης. Η διαρκής αναζήτηση για κάτι καινούριο ή για την καλύτερη κατανόηση του παιχνιδιού και των χαρακτηριστικών που το διέπουν γίνεται, ειδικά, μετά το 1900, με καθαρά επιστημονικές τεχνικές και απαιτεί επιστημονική προσέγγιση (έρευνα, δοκιμή στην πράξη, εκτίμηση αποτελεσμάτων, νέα δοκιμή). Ειδικά τις τελευταίες δεκαετίες, η χρήση των Η/Υ στην προετοιμασία των σκακιστών και την ανάλυση των παρτίδων έχει δώσει μια ακόμη μεγαλύτερη επιστημονική χροιά στο σκάκι. Βέβαια τα αποτελέσματα αυτών των μελετών (π.χ. στη θεωρία των ανοιγμάτων) αφορούν ειδικά το σκάκι χωρίς να έχουν μια ευρύτερη εφαρμογή σε άλλους τομείς, κι αυτό είναι που διαφοροποιεί το σκάκι από την κλασσική επιστήμη, όμως, από την άλλη, το ίδιο το σκάκι έχει χρησιμοποιηθεί σαν εργαλείο από διάφορους κλάδους της επιστήμης, όπως η τεχνητή νοημοσύνη, η ψυχολογία και η γνωσιακή επιστήμη (π.χ. πειράματα μνήμης).

Τέλος, μια ακόμη διάσταση του σκακιού είναι αυτή της τέχνης. Ίσως σε ένα εξωτερικό παρατηρητή η διάσταση αυτή να μην είναι πολύ προφανής, όμως μια όμορφη παρτίδα με ωραίες στρατηγικές ιδέες ή έναν περίτεχνο συνδυασμό δημιουργεί ιδιαίτερη αισθητική ικανοποίηση τόσο στο σκακιστή-δημιουργό της όσο και σε όσους παρακολουθήσουν ή μελετήσουν αυτή την παρτίδα αργότερα. Η ικανοποίηση αυτή είναι παρόμοια με αυτή που νιώθει ένα καλλιτέχνης όταν ολοκληρώνει ένα έργο του. Η έννοια της τέχνης στο σκάκι υπάρχει από πολύ παλιά, όταν οι άραβες έφτιαξαν τα πρώτα σκακιστικά προβλήματα (τις περίφημες αραβικές μανσούβες) με θέσεις ιδιαίτερες που έκρυβαν πίσω τους μια πρωτότυπη ή παράξενη ιδέα, συνεχίστηκε αργότερα στο 19^ο αιώνα, στη ρομαντική εποχή του σκακιού όπου οι κορυφαίοι σκακιστές ενδιαφέρονταν ιδιαίτερα για το «θέαμα» που προσέφεραν οι παρτίδες τους (γι’ αυτό και οι παρτίδες εκείνης της εποχής είναι γεμάτες θυσίες και συνδυασμούς) και εξακολουθεί να υπάρχει ακόμη και στις μέρες μας, ίσως σε πιο εκλεπτυσμένη μορφή π.χ. στις παρτίδες του Κάρποβ που «πνίγει» με ένα σχεδόν μαγικό τρόπο τον αντίπαλό του ή του Κασπάροβ του οποίου οι παρτίδες «ξεχειλίζουν» από δυναμισμό. Η μόνη διαφορά του σκακιού με τη συμβατική τέχνη είναι ότι, σε πολλές περιπτώσεις, για τη δημιουργία ενός σκακιστικού αριστουργήματος σε μία παρτίδα δεν αρκεί η συμβολή ενός μόνο σκακιστή-καλλιτέχνη αλλά χρειάζεται και η συμμετοχή ενός αντίστοιχα άξιου αντιπάλου που θα υποστηρίξει με το παιχνίδι τους τη δημιουργία στη σκακιέρα.

Χαρακτηριστικά του σκακιού

Ποιά είναι όμως τα χαρακτηριστικά του σκακιού εκείνα για τα οποία αξίζει κανείς να ασχοληθεί τελικά με το παιχνίδι και να αφιερώσει χρόνο σε αυτό? Για ποιούς λόγους θα προτείναμε σε έναν γονιό θα φέρει το παιδί του στο σκάκι ή σε έναν ενήλικα να αφιερώσει το λιγοστό ελεύθερο χρόνου του σε αυτό?

Ένα βασικό χαρακτηριστικό του σκακιού είναι η έλλειψη τύχης. Το σκάκι κατατάσσεται στα παιχνίδια που ονομάζονται πλήρους γνώσης, δηλ. από την αρχική θέση, έχοντας άπειρη υπολογιστική ισχύ, θεωρητικά μπορούμε να υπολογίζουμε κάθε δυνατή παρτίδα και –πάντα θεωρητικά- να βρούμε την τέλεια παρτίδα. Στην πράξη αυτό δεν είναι δυνατό (ο αριθμός των δυνατών παρτίδων μέχρι 40 κινήσεις συγκρίνεται με τον αριθμό των ηλεκτρονίων στο διάστημα), όμως σε κάθε θέση δεν υπάρχει κάτι κρυφό για κανένα από τους δύο αντιπάλους. Ανάλογα με τις δυνατότητές του ο κάθε ένας υπολογίζει και εκτιμά διαφορετικό αριθμό κινήσεων και θέσεων. Σε όλη όμως αυτή τη διαδικασία δεν υπεισέρχεται πουθενά ο παράγων «τύχη». Η έλλειψη τύχης έχει ως αποτέλεσμα ο σκακιστής να περιμένει βοήθεια μόνο από τον εαυτό του. Ξέρει ότι για τη νίκη ή την ήττα του την ευθύνη θα την έχει ο ίδιος. Για το λόγο αυτό η νίκη φέρνει μεγάλη χαρά στο σκακιστή ενώ αντίστοιχα η ήττα είναι συχνά επώδυνη. Σε καμία όμως περίπτωση ο σκακιστής δε στρέφεται εναντίον του αντιπάλου του. Ακόμη και όσοι το κάνουν ξέρουν, στο βάθος, ότι δεν φταίει ο αντίπαλος για την ήττα...

Άμεση συνέπεια της έλλειψης τύχης αλλά και της πλήρους γνώσης του παιχνιδιού, είναι ότι το σκάκι είναι ένα εξαιρετικό εργαλείο ώστε να διδάξει σε παιδιά και ενήλικες να προβλέπουν, να σχεδιάζουν αλλά και να δέχονται τις συνέπειες των επιλογών τους. Αρκεί ελάχιστη ενασχόληση με το σκάκι για να αντιληφθεί κανείς ότι δε μπορεί να «παίζει μόνος του» χωρίς να προβλέπει τις κινήσεις και τις απειλές του αντιπάλου του. Επιπλέον, σύντομα κανείς αντιλαμβάνεται ότι το να παίζει χωρίς σχέδιο και κάποιο αντικειμενικό στόχο έχει επίσης τις ίδιες καταστροφικές συνέπειες εναντίον υπέρτερων αντιπάλων. Και βέβαια, όταν κάποιος δεν εφαρμόζει τις ορθές σκακιστικές αρχές, πρέπει να είναι έτοιμος να δεχτεί, ως συνέπεια των κακών επιλογών του -και μόνο αυτών- την ήττα. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά καθιστούν το σκάκι ένα πρώτης τάξεως εκπαιδευτικό εργαλείο μέσω του οποίο διδάσκεται η δομημένη σκέψη και ταυτόχρονα αναπτύσσεται ένα σύστημα αξιών καθώς ο σκακιστής είναι διαρκώς αναγκασμένος να προβλέπει αλλά και να εκτιμά την κατάσταση στη σκακιέρα η οποία μεταβάλλεται διαρκώς δυναμικά. Το κρίσιμο και σημαντικό σημείο εδώ είναι ότι οι παράγοντες εκτίμησης μια θέσης δεν είναι πάντα οι ίδιοι ούτε έχουν πάντα την ίδια βαρύτητα πράγμα που σημαίνει ότι ο σκακιστής πρέπει να αναπτύξει την κριτική του ικανότητα ώστε να μπορεί να ξεχωρίζει ποίος παράγοντας και πότε είναι σημαντικός. Κριτής των επιλογών του το ίδιο το αποτέλεσμα της παρτίδας, κι εδώ έχουμε ακόμη ένα σημαντικό εκπαιδευτικό σημείο του σκακιού, ότι το αποτέλεσμα είναι άμεσα συνυφασμένο με τις επιλογές μας. Χαρακτηριστική περίπτωση για το πως το σκάκι μπορεί να επηρεάσει άλλες δεξιότητες είναι αυτή του παγκόσμιου πρωταθλητή Ανατόλυ Κάρποβ ο οποίος, πριν ασχοληθεί με το σκάκι είχε πρόβλημα στο μάθημα της έκθεσης. Το σκάκι όμως τον δίδαξε τη δομημένη σκέψη κι έτσι η έκθεση έπαψε να είναι πρόβλημα. Ακόμη πιο χαρακτηριστική ίσως η δήλωση του Γκάρυ Κασπάροβ σε πρόσφατη συνέντευξή του στην Αθήνα. Ο Κασπάροβ εγκατέλειψε πρόσφατα το αγωνιστικό σκάκι και ασχολείται πολύ με την πολιτική. Τον ρώτησαν λοιπόν αν το σκάκι τον έχει βοηθήσει στη νέα καριέρα του στην πολιτική. Η απάντηση που έδωσε ήταν ότι οι στρατηγικές αρχές του σκακιού ίσως δεν έχουν άμεση εφαρμογή στην πολιτική αλλά το σκάκι τον δίδαξε να είναι αντικειμενικός, μαχητικός και να μαθαίνει από τα λάθη του.

Η παρατήρηση του Κασπάροβ δίνει αφορμή για την παράθεση ενός ακόμη χαρακτηριστικού του σκακιού, αυτό τη διαρκούς μάθησης και αναζήτησης της αλήθειας. Το σκάκι είναι ίσως το μόνο άθλημα στον κόσμο που μετά το τέλος της παρτίδας οι δύο αντίπαλοι κάθονται μαζί στη σκακιέρα και αναλύουν από κοινού τη θέση σε μια προσπάθεια να ανακαλύψουν τις απόλυτα ορθές συνέχειες χωρίς αντιπαράθεση και χωρίς μυστικά., υποδεικνύοντας ο ένας τα λάθη του άλλου με στόχο να γίνουν και οι δύο καλύτεροι. Μπορείτε έστω να φανταστείτε κάτι τέτοιο σε έναν αγώνα ποδοσφαίρου ή πυγμαχίας?

Επιπλέον, επίσης σημαντικό είναι το γεγονός ότι το σκάκι είναι το μόνο άθλημα όπου οι θεατές δεν παρακολουθούν παθητικά την παρτίδα αλλά το μυαλό τους μπορεί να εκτελεί ακριβώς τις ίδιες διεργασίες με αυτές του σκακιστή που παίζει την παρτίδα με τη μόνη διαφορά ότι, απλώς, δεν εκτελεί τις κινήσεις στη σκακιέρα.

Τέλος, εξαιρετικά σημαντική παράμετρος του σκακιού είναι ότι καταργεί τις διακρίσεις τόσο σε σχέση με το φύλο, όσο και σε σχέση με την κοινωνική τάξη, την ηλικία και τη φυλετική καταγωγή. Στο σκάκι άνδρες και γυναίκες συναγωνίζονται ισότιμα, χωρίς τους διαχωρισμούς που εισάγει η διαφορετική σωματική τους διάπλαση -όπως συμβαίνει σε όλα τα άλλα αθλήματα, ενώ μια επίσκεψη σε ένα διεθνές τουρνουά (χαρακτηριστικό παράδειγμα οι σκακιστικές Ολυμπιάδες) αρκεί για να δει κανείς ανθρώπους κάθε ηλικίας -από μικρά παιδιά μέχρι ηλικιωμένους-, κάθε φυλής αλλά και κάθε τάξης να παίζουν και να συνδέονται μεταξύ τους μέσω του σκακιού. Μπροστά στη σκακιέρα δεν υπάρχουν γέροι και νέοι, έγχρωμοι και λευκοί, φτωχοί ή πλούσιοι. Υπάρχουν μόνο δύο σκακιστές που ξεκινούν από την ίδια αφετηρία με τις ίδιες δυνατότητες. Νικητής δε θα είναι ο πιο πλούσιος ή πιο νέος, αλλά αυτός που θα παίξει καλύτερα.

Επίλογος

Θα ήθελα να κλείσω αυτή τη σύντομη παρουσίαση με μια φράση του Ζίγκμπερτ Τάρας, ισχυρού σκακιστή των αρχών του 20ου αιώνα. Η φράση μπορεί να ακουστεί κλισέ ή τετριμμένη, όσοι όμως έχουν έρθει σε επαφή με το σκάκι είμαι σίγουρος ότι την κατανοούν... Σύμφωνα με τον Τάρας λοιπόν,

“Το σκάκι είναι ένα είδος πνευματικής παραγωγικότητας: Εκεί βρίσκει κανείς την ξεχωριστή ελκυστικότητά του. Η πνευματική παραγωγικότητα είναι μια από τις μεγαλύτερες χαρές - αν όχι η μεγαλύτερη - της ανθρώπινης ύπαρξης. Δεν μπορεί ο καθένας να γράψει ένα θεατρικό έργο, να χτίσει μια γέφυρα ή ακόμα να φτιάξει ένα καλό ανέκδοτο. Στο σκάκι όμως όλοι μπορούν και όλοι πρέπει να είναι πνευματικά παραγωγικοί, έτσι που να μοιράζονται αυτή τη διαλεχτή ηδονή... Το σκάκι, όπως ο έρωτας και η μουσική έχει τη δύναμη να κάνει τους ανθρώπους ευτυχισμένους”.